آموزش اثربخش، مستلزم برنامه ریزى و طراحى است. طراحى برنامه درسى که نمود آن را درطرح درس نیز مى توان مشاهده کرد، شامل تصمیم گیرى در مورد عناصر برنامه و ارتباط آن ها با یکدیگر است.
*طرح درس(Lesson Planning)
طرح درس عبارت است از فرآیند برنامه ریزی و سازمان دادن به مجموعه فعالیتهایی که مدرس در ارتباط با هدف های آموزشی،محتوای درس و توانائی های فراگیران برای مدت زمان مشخص تدوین می نماید. در یک طرح درس مجموعه فعالیت هایی که معلم از پیش برای رسیدن به یک یا چند هدف آموزشی ویژه تدارک می بیند، پیش بینی و تنظیم شده است و معلم با کمک طرح درس می تواند فعالیت های ضروری آموزشی را به ترتیب و در مراحل و زمان های مشخص و به شیوه ای منطقی پیش ببرد.
*دلایل استفاده از طرح درس در آموزش
تفکر و تصمیم گیرى در مورد هریک از عناصر برنامه درسى و آموزش و ارتباط آن ها با یکدیگر و تنظیم نقشه اى سنجیده مبتنى بر اصول و فنون بیان شده مرتبط با عناصر برنامه درسى مى تواند فواید و مزیت هایى را به دنبال داشته باشد. عمده ترین محاسن تنظیم طرح درس قبل از اقدام به آموزش عبارتند از:
1- نگارش طرح درس باعث ایجاد و بالا بردن روحیه مثبت در بین معلمان مى شود. به ویژه معلمان تازه کارکه نمى توانند تمام مراحل تدریس و جزئیات آن را به خاطر بسپارند، با تدوین طرح درس احاطه کامل و تسلط لازم را بر درس پیدا می کنند.
2- تدوین طرح درس فرصت تحقیق در روش هاى تدریس و راهبردهاى یاددهى یادگیرى را به وسیله ارزشیابى هاى متعدد ایجاد می کند.
3- استفاده از ابزار نرم افزارى طرح درس باعث مى شود معلم نقاط ضعف و قوت خود را دریابد.
4- طرح درس توجه معلم را به انتخاب روش ها و فنون مناسب تدریس براى درس هاى مختلف جلب می کند.
5- در جریان تهیه طرح درس معلم فرصت خواهد داشت تا مشکلات احتمالى تدریس را پیش بینى کند.
6- وجود طرح درس، ارزشیابى تدریس معلم توسط معلمان راهنما، بازرسان ارزشیابى و کارشناسان آموزشى را تسهیل می کند .
7- طرح درس به معلم کمک می کند که در انتخاب و تنظیم مطالب مورد تدریس به گونه اى اقدام کند که موجب درک مفاهیم توسط دانش آموزان و ایجاد توانایى در آن ها شود.
8- داشتن طرح درس موجب مى شود که معلم به تنظیم اوقات کلاس خود بپردازد و از ایجاد بی نظمى جلوگیرى کند.
9- طرح درس به معلم کمک می کند تا پیش بینى هاى لازم را براى تهیه وسایل آموزشى ورسانه ها به عمل آورد.
10- طرح درس در کار آموزشى معلم ایجاد ذوق، رغبت و نوآورى می کند.
11- نگارش و تدوین طرح درس معلم را یارى مى دهد تا نوع و مقدار تتکالیف و سایر فعلایت هاى تکمیلى را از پیش تعیین کند.
*انواع طرح درس
1- طرح درس سالانه
طرح درس سالانه یا طرح درس کلی عبارت است از این که محتوای یک ماده درسی بر اساس هدف و برای یک سال آموزشی،به مراحل و قدم های مناسب و مشخص تقسیم شود. برای تهیه چنین طرحی، باید در ابتدای هر سال تحصیلی بر اساس اصول معین،بین هدف های آموزشی و برنامه هفتگی ترتیبی اتخاذ شود که مجموعه فعالیت های آموزشی به موقع و بدون وقفه در طول یک سال تحصیلی اجرا شود.
2-طرح درس روزانه
طرح درس روزانه شامل پیش بینی مجموعه فعالیت هایی است که معلم از پیش برای رسیدن به یک یا چند هدف آموزشی دریک جلسه تدریس، تدارک می بیند.
* نگارش و تنظیم طرح درس
* روش نگارش و تنظیم طرح درس سالانه
گام نخست: تهیه تقویم طرح؛تقویم طرح را می توان برای یک سال تحصیلی یا سه دوره سه ماهه، با احتساب تعداد هفته ها،روزها و ساعت هایی که در طول سال تحصیلی برای تدریس درس مورد نظر پیش بینی شده، محاسبه و تنظیم کرد.
گام دوم: تقسیم محتوای درس یا هدف های آموزشی بر زمان مفید تدریس. ابتدا بهتر است محتوای درس یا هدفها وسایر فعالیت های آموزشی با احتساب فرصت لازم برای تمرین و مرور درس به سه دوره سه ماهه تقسیم شود و سپس محتوای فصل ها و مباحث، هدف ها و سایر فعالیت ها ی در نظر گرفته شده در طول هر سه ماه، به واحدهای کوچکتر درسی یا محتوای مناسب با تک تک جلسات آموزشی تقسیم شود.
گام سوم: تعیین هدف ویژه تدریس در هر جلسه. در این قسمت معلم باید با توجه به مجموعه فعالیت های در نظر گرفته شده ومحتوای درس، هدف ویژه تدریس خود را در هر جلسه مشخص کند.
گام چهارم: تعیین و پیش بینی فعالیت های دیگر آموزشی خارج از مدرسه که برای تقویت یادگیری شاگردان می تواند مؤثر باشد.
لازم است یادآوری شود که در طرح درس سالانه، می توان چند جلسه از تدریس را به تناسب موقعیت به شناخت شاگردان،اجرای ارزشیابی تشخیصی، مرور درس های گذشته و ترمیم کمبودهای مشخص شده در ارزشیابی تشخیصی اختصاص داد.
*نمونه طرح درس سالانه:
*تنظیم طرح درس روزانه
تدوین طرح درس روزانه موجب طراحی بهینه هر جلسه آموزشی، همچنین سازماندهی و ارزیابی دائمی جریان فعالیت های یاددهی – یادگیری می گردد. لابته بدون نوشتن و تدوین برنامه و طرح درس هم می توان کلاس درس اداره کرد؛ اما اگر معلم می خواهد ازکارآیی مؤثر در فرآیند تدریس برخوردار باشد باید طرح درس خود را دقیقاً تنظیم نماید.
معلمان کارآمد معمولاً تلاش می کنند طرح درس مربوط به کلاس خود را دقیق و با جزئیات کامل بنویسند و براساس آن فعالیت های آموزشی را دنبلا می کنند.لابته گاهی می توان از طرح درس هایی که معلمان با تجربه نوشته اند استفاده کرد؛ اما بهتر است معلمان طرح درس های مورد نظر را خود شخصاً تنظیم نمایند و در طول دوره های آموزشی همواره به اصلاح و تکمیل آن بپردازند. طرح درس به دلیل این که مراحل تدریس را مشخص می کند، راهنمای معلم در فرآیند تدریس محسوب می شود.
*مراحل نگارش و تنظیم طرح درس روزانه
1- مشخصات کلی:
ابتدا باید نام درس، موضوع درس، مدت جلسه شماره طرح درس، نام مدرسه، تعداد دانش آموزان، کلاس و دوره تحصیلی، نام معلم و تاریخ را در بالای صفحه کاربرگ طرح درس نوشته شود.
2-مشخص کردن اهداف کلی، جزیی و رفتاری
هدف های آموزشی بیان کننده وضعیت مطلوب فراگیر در یک رویداد آموزشی هستند. هدف سنگ زیر بنای آموزش محسوبمی شود. آنچه حین آموزش انجام می شود و بعد از آموزش حاصل می شود همه ناشی از هدف است.
2-1 : هدفهای کلی: یک هدف کلی، یک عبارت واحد است که وضعیت فراگیر را پس از دریافت یک عمل آموزشی توصیف می کند. به عبارت دیگر هدف های کلی آموزشی حاوی نتایجی هستند که معلم انتظار دارد، در اثر آموزشی که به دانش آموزان می دهد و فعالیت هایی از آنها برای یادگیری به عمل می آورند عاید آنان گردد. این قبیل اهداف مهم هستند و در معرض تعبیرهای گوناگون قرار می گیرند. در نوشتن هدف کلی هر جلسه نیز معمولاً از افعال کلی استفاده می شود.
افعال کلی: آشنا شدن،دوست داشتن،دانستن،کسب کردن،ارزش گذاری کردن،تمایل داشتن،فهمیدن،باور کردن،تصدیق کردن،یاد گرفتن،درک کردن و....
2-2: هدفهای جزیی:
هدفهای کلی قابلیت هایی هستند که قرار است فراگیران پس از گذراندن مجموعه ای از تجارب یادگیری کسب کنندو چون این هدفها با واژه های کلی بیان می شوند معمولاً توضیح بیشتر ضروری است. این توضیح از طریق ارایه مجموعه ای از هدفهای جزیی انجام می پذیرد.
2-3: هدفهای رفتاری: پس از مشخص نمودن اهداف کلی و تجزیه آن به اهداف جزیی، اهداف رفتاری مطرح می گردد. هدفهای رفتاری عبارتند از اعمال، رفتارها ، حرکات وآثاری که قابل مشاهده کردن ، شنیدن ، لمس کردن و قابل سنجش باشند. این قبیل اهداف مشخص می سازند که دانش آموزان به هدفهای کلی رسیده اند. برای طرح هدفهای رفتاری رعایت چهار ویژگی؛مخاطب، فعل رفتاری، شرایط و معیار و درجه، ضروری می باشد.
برای تدوین اهداف رفتاری در نظر داشتن سطوح مختلف حیطه های(شناختی، عاطفی و روانی- حرکتی) لازم می باشد. بنیامین بلوم برای یادگیری،سه حیطه "اندیشیدن"(شناختی)، "نگرش"(عاطفی)، "فعالیت های بدنی"(روانی-حرکتی) را در نظر گرفت و در کتاب خود منتشر نمود. هر کدام از این حیطه ها دارای سطوح و سلسه مراتبی در زمینه یادگیری است و رسیدن به هریک از سطوح بالاتر یادگیری به نحوه اجرای سطوح ماقبل خود وابسته می باشد.(برای مطالعه بیشتر کلیک کنید)
سطوح حیطه شناختی به ترتیب از ساده ترین تا پیچیده ترین عبارتند از: دانش، فهمیدن،به کاربستن،تحلیل،ترکیب،ارزشیابی
سطوح حیطه عاطفی به ترتیب از ساده ترین تا پیچیده ترین عبارتند از: توجه،واکنش،ارزش گذاری،سازماندهی ارزش ها،تبلور ارزش ها در شخصیت
سطوح حیطه روانی-حرکتی به ترتیب از ساده ترین تا پیچیده ترین عبارتند از: مشاهده و تقلید، اجرای عمل بدون کمک،دقت درعمل،هماهنگی حرکات،عادی شدن عمل
افعال صریح در حیطه شناختی |
افعال صریح در حیطه عاطفی |
افعال صریح در حیطه روانی - حرکتی |
تعریف کردن |
قبول کردن |
با مهارت به کار گرفتن |
فهرست کردن |
تأیید کردن |
درست اجرا کردن |
نام بردن |
همکاری کردن |
درست آزمایش کردن |
توضیح دادن |
علاقمند شدن |
بازسازی کردن |
تشخیص دادن |
هم عقیده شدن |
جابه جا کردن |
طبقه بندی کردن |
تحریک شدن |
محکم کردن |
تجزیه و تحلیل کردن |
آرزو کردن |
عوض کردن |
تشخیص دادن |
با علاقه انجام دادن |
و غیره ... |
3- رسانه و مواد آموزشی:
انتخاب رسانه های مناسب منجر به آموزش مؤثرتر خواهد شد. از یک رسانه آموزشی نمی توان در همه موقعیتهای آموزشی استفاده کرد. هر موقعیت آموزشی رسانه خاص خود را طلب می کند. بدون توجه به قابلیتهای رسانه های آموزشی در موقعیتهای مختلف، نمی توان از آنها استفاده مناسبی به عمل آورد.
برای شناسایی یک رسانه ی مناسب ، ابتدا باید به چند پرسش پاسخ داد. این پرسشها عبارتند از:
هدف از ایجاد ارتباط چیست؟ چه کسی می خواهد ارتباط برقرار کند و چه ویژگیهایی دارد؟ مخاطب ارتباط کیست؟ چه میزان پذیرش دارد؟ ویژگیهای او چیست؟ شرایط زمانی و مکانی برقراری ارتباط چیست؟ و برای انجام این کار چه امکاناتی وجود دارد؟
به طور کلی عوامل مؤثر در انتخاب رسانه ها عبارتند از: 1- نوع هدفهای آموزشی 2- ویژگیهای مخاطبان 3- روشهای فنون آموزشی 4- قابلیت رسانه برای انتقال پیام مورد نظر 5- جذابیت رسانه 6- کیفیت فنی هنری 7- عملی بودن و سهولت کاربرد 8- اقتصادی بودن.
4-روش های تدریس:
با پیشرفت علوم و فنون و پیچیده شدن جوامع بشری ، نیازهای فردی اجتماعی نیز پیچیده تر می شود و برای ارضای نیازهای پیچیده احتیاج به علوم و فنون پیچیده تر می باشد.
کسب علوم و فنون در سایه به کارگیری روشهای مفید و مؤثر ، جدیدو کارآمد در آموزش امکان پذیر است. به همین دلیل به منظور نیل به اهداف آموزشی تعیین شده بهره گیری از روشهای تدریس و الگوهای تدریس متناسب با هدفهای درس و نوع مطالب و بحث، نوع کلاس، تعداد دانش آموزان و غیره روش ها و الگوهای خاص مورد استفاده قرار می گیرد.
5- ارزشیابی تشخیصی:
پیش از آغاز درس جدید معلم باید رفتار ورودی دانش آموزان را مشخص سازد.رفتار ورودی بر آمادگی فرد برای یادگیری رفتاری تازه دلالت دارد. به سخن دیگر آنچه کسی قبلاً یادگیرفته است یا آنچه برای شروع به یادگیری مطلبی تازه می بایست یادگرفته باشد رفتار ورودی او نامیده می شود".
معلم قبل از شروع درس جدید باید اطمینان حاصل کند که دانش آموزان مطالب درس قبل ، به خصوص مطالبی که دانستن آنها برای درس جدید پیش نیاز محسوب می شود را می دانند. به همین دلیل به هر طریق که لازم می داند از پیش دانسته های دانش آموزان ارزشیابی به عمل می آورد. نوع ارزشیابی بستگی به نوع درس و هدف های درسی می تواند از سئوال شفاهی تا آزمون کتبی متغیر باشد توجه به میزان اطلاعات قبلی دانش آموزان، از این بابت که سطح درس دادن براساس آن تنظیم شود، ضروری می باشد.
6- آماده سازی:
آماده سازی فعالیتی است که معلم از طریق آن سعی می کند ارتباط معنی دار بین تجربیات قبلی و انتظارات و نیازهای شاگردان با هدف های آموزشی کلاس برقرار کند. معلم پیش از آنکه مطلب اصلی را به دانش آموزان ارایه دهد باید ذهن و حواس آنها را برای آموختن درس جدید جلب نماید. به طور کلی هدف از آماده سازی عبارت است از تمرکز بخشی حواس فراگیران، معرفی ضمنی غیرمستقیم موضوع درس به ایجاد علاقه و انگیزه و کنجکاوی در دانش آموزان برای یادگیری مطلب جدید.
معلمان مسئولان پدیدآوری موقعیت هایی هستند که در فراگیران و دانش آموزان ایجاد انگیزه کنندو آنان باید موضوعات درس و سایر مواد آموزشی را به گونه ای آراسته و ترتیب دهند که نیازهای فراگیرندگان برآورده شود.
7-معرفی و بیان هدفهای صریح آموزشی
معرفی درس و هدف های رفتاری آن، دانش آموزان را برای آشنایی با تجارب یادگیری و سعی در دستیابی به آنها آماده می سازد. معلم باید انتظارات خود را از دانش آموزان،بسیار ساده، روشن و مشخص بیان کند. زمان اختصاص داده شده برای معرفی درس نباید بیش از3 تا 5 دقیقه وقت کلاس را بگیرد.
8- ارائه درس
این قسمت اساس طرح درس را تشکیل می دهد و باید به کاملترین وجه تنظیم گردد. درس جدید باید بر پایه دانسته ها و تجارب قبلی دانش آموزان طراحی و ارایه گردد، بطوریکه ارتباط منطقی درس جدید با مرحله آماده سازی حفظ گردد. مطالب ارایه شده باید دارای پیوستگی و نظم منطقی باشد معلم باید فعالیتهایی را که به روش ها و فنون تدریس مربوط می شود در ارایه درس به اختصار مشخص نمایدو تنها نام بردن از عنوان کلی روش ها و الگوهای تدریس کافی نیست بلکه لازم است نوع فعالیتهایی را که معلم می خواهد در جریان ارایه انجام دهد در این قسمت قید نماید.
9-خلاصه کردن و نتیجه گیری
برای تثبیت مطالب ارائه شده در ذهن دانش آموزان،لازم است درس ارائه شده به طور خلاصه جمع بندی و نتیجه گیری شود. تلخیص و جمع بندی، مفاهیم از دست داده شده در طول آموزش را برای دانش آموزان روشن می کند. انتخاب روش برای انجام فعالیتهای تکمیلی به موضوع و هدف درس بستگی دارد. به عنوان مثلا، اگر درسی که ارائه می شود به جمع بندی نیاز دارد معلم باید نوع آن را انتخاب کند، آیا جمع بندی را به طور شفاهی انجام می دهد و یا به صورتهای دیگر و غیره.برخی از روشهای متداول برای انجام فعالیتهای تکمیلی عبارتند از: خلاصه نویسی روی تابلو،یادداشت نکات درس توسط دانش آموزان، ایفای نقش، سؤال شفاهی، مسئله دادن ،واحد کار(کارهای تحقیقی، پروژه ) و تکلیف شب
10-مرحله ارزشیابی
بعد از ارائه محتوا و جمع بندی و نتیجه گیری، لازم است معلم از چگونگی تحقق اهداف، آگاه شود. اگرچه این عمل ممکن است در طول فعالیت های آموزشی به طور ضمنی انجام شود؛ اما ضرورت دارد معلم پس از پایان ارائه محتوا، با مقایسه سطح مهارتی که انتظار دارد دانش آموزان به آن برسند و آنچه دانش آموزان عملاً به آن رسیده اند، میزان یادگیری دانش آموزان و مؤثر بودن روش تدریس خود را ارزشیابی کند. زمان ارزشیابی، بستگی به مدت زمان تدریس دارد؛ اما این مرحله نباید زیاد وقت کلاس را بگیرد. به طور متعادل می توان ده دقیقه برای این کار در نظر گرفت. سؤال های مرحله ی ارزشیابی باید بر اساس هدف های رفتاری درس طرح شوند.
11- تعیین تکلیف و پایان دادن درس
معلم می تواند برای تقویت مطالب آموخته شده در کلاس و ارتباط آن با زندگی واقعی دانش آموزان فعالیت هایی را در خارج از کلاس پیش بینی کند. این تکالیف، بخشی از مطالعات مربوط به درس محسوب می شوند. معلم باید این نوع فعالیت ها رادقیقاً پیش بینی کند و در اختیار دانش آموزان قرار دهد. معرفی منابع مطالعه یا فعالیت مانند :کتاب، مقالات جدید، فیلم و ... به دانش آموزان علاقه مند فرصت می دهد تا اطلاعات خود را با مطالعه و استفاده از این امکانات افزایش دهند.
الگوی طرح درس روزانه:
منابع مورد استناد :
* شعبانی، حسن(1931). مهارتهای آموزشی(روش ها و فنون تدریس)،تهران: سمت، جلد دوم.
*صفوی، امان لاه(3931). کلیات روش ها و فنون تدریس(متن کامل)، تهران: نشر معاصر تنظیم و خلاصه
*نوروزی، داریوش. رضوی، سید عباس(2931). مبانی طراحی آموزشی، تهران: انتشارات سمت
